UNDYING ROMANCE

Matagal-tagal na rin ang blog ko pero hindi pa rin ako tumatalakay ng isyu tungkol sa romance novel. May isa akong kaibigan na nagtanong, kailan ko naman daw maiisipang sumulat ng tungkol dito.

Isa akong romance novelist. Mas nakilala nga akong manunulat ng romantikong nobela kaysa komiks writer. Marahil ay dahil hanggang ngayon ay nagsusulat pa rin naman ako ng romance novel. Sa maniwala kayo't sa hindi, humigit kumulang ay nasa 200 romance novel na ang naisulat ko mula ng 1990's kung saan nagsulat ako ng mini-pocketbook sa GASI, kung saan saang publication hanggang sa makarating ako ng Precious Hearts, Valentine Romances, ABS-CBN Publishing, ATLAS at Vibal Publication. Puwera pa ang maliliit na publication kung saan kapag ka minsan ay nagpe-pen name ako.

Isa sa mga naging problema ko sa pagsusulat ng romance novel ay ang estilo ko sa pagsusulat. Mahilig kasi akong magbasag ng kumbensiyon. Minsan ay gumawa ako ng kuwento tungkol sa babaeng nagkaroon ng selective memory o alzheimer's disease sa edad na 20's. Na reject ito ng tatlong malalaking publication. Ang dahilan, hindi raw totoo ito. Ikinontest ko ito na niresearch ko ito kaya totoo, hindi pa raw alam ng tao ang ganitong sakit kaya magmumukhang imbento. Matagal na naimbak ang kuwento hanggang sa nagpasya akong irevise at ipasa sa isang publication kung saan gumamit ako ng pen name. Kako, para hindi masayang ang effort kong gumawa ng bagong plot base on research. Ilang taon ang lumipas, magkasunod na ipinalabas ang The Notebook at A Moment To Remember. Parehong succesful at katanggap-tanggap ang dalawang pelikulang ito. Sabi ko sa sarili ko, nagawa ko na ang ganitong plot. But sad to say, ni-reject ito ng tatlong editors na pinagsabmitan ko.

Nagsasawa ako sa paulit-ulit na klase ng plot at characters kaya nagbabago ako. D'yan ako nasisita ng mga editors. Nagmumukha tuloy akong bobo minsan. Dahil kung hindi pinarerevise ay narereject. Pero okey lang. Sa totoo lang ay hindi ako apektado sa mga ganun kaya lang ay nadodoble ang trabaho ko. Dahil gusto kong mapublish ang trabaho ko, nakikipag-compromise ako sa editors. Lalong lalo na sa mga traditional na editors na ang iniisip, ang bebenta lang na romance novel ay may ganitong formula, 1) kilig, 2) taglish, 3) happy ending.

Story wise? Hindi na pag-uusapan iyon kung minsan. Ang importante ay bebenta o kung ano ang bumebenta. Kapag nagpunta ka sa isang publication, minsan ay hindi malinaw ang gusto nila o hindi malinaw ang mga pamantayan kung ano ang magandang romance novel sa kanila. Subjective ito. Depende kung sino ang editor o publisher. Depende kung sino ang saleable nilang manunulat at doon idedepende kung ano ang maganda sa kanila. Economic reason ito. Pero sabihin mong magse-set sila ng standard para sa readers na ito ang maganda, ito ang kailangan at dapat basahin o tangkilin, ito ang matino at makakasabay sa nagbabagong panahon, etc... etc... Hindi mangyayari ito. Inuulit ko, sa ibang publisher, economic reason ito. Kung ano ang mabenta, iyon ang magiging pamantayan. Kasi nga ay ito ang mabenta.

Kaya dagsa ang problema o mga violation sa paggamit ng wika, konteksto, characterization, politically correctness, etc... etc... dahil hindi malinaw ang ilang mga pamantayan kung saan lulutang ang aesthetic value ng isang akda.

Ang romance novel ay may formula, nakakahon ang mga characters, at inuulit kong maraming violation sa paggamit ng wikang Filipino pero tinatanggap o naging katanggap-tanggap na nagpalala ng wikang Filipino bilang taglish. Iyong taglish na may maling gamit ng wikang Filipino at English. Iyong salitang masakit na sa tenga. Okey lang kung dialogue lalo't in character ang nagsasalitang tauhan. Halimbawa'y isang tauhang trying hard na mag-ingles. Pero kadalasan, mismong narration ang may problema sa paggamit o kawastuan ng wika. Kaya't minsan tuloy, ang nagmumukhang trying hard mag-ingles dito ay hindi ang character kung hindi ang mismong manunulat na. Pati ang pagbuo ng mundo o ng konteksto, maraming manunulat na sumasablay dito. Gagawing posible ang imposible. Dito nagsisimulang maging illogical ang takbo ng kwento. Minsan naman ay may manunulat na nag-aadapt ng terminolohiya mula sa mga English pocketbook para magmukhang maganda, pero mali naman ang ginagawang adaptation. Halimbawa: governess. Sa kultura natin ay yaya ito o kaya'y mayordoma sa mayayaman. O kaya'y si manang yan o si Inday. Hindi mo tatawaging governess si Manang. Napaka-trying hard ang atakeng ito. Dahil hindi natin ginagamit ang salitang governess sa loob ng ating pamamahay o sa mismong kultura natin. Ang pag-adapt ng isang terminolohoya ay may kaakibat na gamit sa kultura. Halimbawa na ang mga salita tulad ng spaghetti, text messages, xerox machine, etc... etc... Bahagi ng pang-araw araw na komodeti ito kaya't bahagi ng kultura natin ito.

Libog. Speaking of libog, isa 'yan sa formula na meron daw dapat ang romance novel. Kailangan daw may libog ang kuwento. Kaya tuloy maraming pagkakataon na ginamit sa mga eksena ang mabalahibong dibdib ng isang lalaki na nagpapatili ng utak ng babae. Lumilikha tayo ng cliche at stereo type characters at eksena. Nagpapalala tayo ng machoismo sa lipunan at tila balahibo lang sa dibdib ay lalabas na ang kahinaan ng isang babae. Minsan naman, dahil nasosobrahan ng libog ang kuwento, taboo ang kinalalabasan ng eksena. Dulot ito ng kakulangan ng pamantayan kung saan may measurement o hangganan sa pagitan ng art at pornography. Dumako pa rin tayo sa adaptation, may isang gumamit ng linyang "It hardens her niples." Obviously ay hinango o kinuha ito sa isang linya sa English pocketbooks. Sa orihinal na konteksto ay katanggap-tanggap ito, dahil culture bound ang language. Pero kung titingnan sa local context, hindi swak sa kultura natin ang paggamit ng linyang ito. Lalo't gagamitan natin ng translation na may katumbas na "pinatigas nito ang kanyang utong." Ang love scene kung saan dine-describe na naa-arouse ang isang babae ay hindi dinadaan sa patigasan lang ng utong. It's more of romantic feelings and passion rather the act itself. The physical intimacy between partners is base on emotion rather than detailed description of sexual act.

Problematiko ang romance novel kung talagang papakasuriing mabuti. Minsan nga ay maski dumaan pa ito sa mga editors ng isang publication. What more kung hindi? Totoo. Maraming romance novel ang naipa-publish na hindi dumadaan sa kamay ng editors, lalong lalo na iyong mga ibinebenta sa bangketa. Hindi naman lahat pero karamihan. Kaya magandang i-check kung may pangalan ng editor sa isang pocketbook. Ibig sabihin, may quality control ito. May pinagdaanang mga kamay na nagtatama o pumupuna sa mga mali o sa mga dapat ayusin. Kung wala, d'yan mas lumalaki ang problema. Lalong hindi maiwasan ang maraming violation. Mula sa mga typo errors, maling spelling, wrong grammar, wrong characterization, wrong context, at wrong kind of stories.

Umpisa pa lang ito. Ilang percent pa lang ito ng tatalakayin ko sa problemang kinasasangkutan ng romance novel. May panahon pa naman. May pagkakataon pa. Puwede pa naman siguro itong gamutin o ayusin dahil marami pang publisher at mga pocketbook na lumalabas. Ibig sabihin ay may mambabasa pa. May tumatangkilik pa. Sana'y hindi natin pagsawain ang readers. Gaya ng kung paanong nagsawa ang ilan sa mga traditional komiks na naging sanhi ng pagsasara ng mga higanteng komiks publication. Nagbabago ang panahon. Kailangang kasama sa mga umuunlad at sumusulong ang bawat konsepto ng pagsusulat upang hindi dumating ang panahon ng pagkawala ng espasyo sa malakihang market ang romance novel.

Bukas ang espasyong ito sa lahat ng romance novelist na nais magbigay ng puna, komento at mga suhestiyon bilang isang constructive criticism. Subukan nating suriin ang lumalalim na problema pagkatapos ay hanapan ng solusyon. Sino ba ang mag-aangat ng kalagayan at antas ng romance novel na minahal at tinangkilik nating lahat? Marahil ay magsisimula ito sa atin. Sino ba ang higit na makikinabang?

Walang iba kundi ang tatlong ugnayang mayroon ito, publisher --- manunulat --- mambabasa.

PAWIS NG SASAHAN

Graduating ako noon sa UP at isa sa mga subject ko ay ang STS (Science and Techonology and Society). Isa sa mga naging final project ng grupo namin ay ang gumawa ng video commentary about lambanog making. Pumunta kami sa Infanta Quezon at isa sa mga baryo doon ay may pagawaan ng lambanog. What's special about lambanog ng Infanta ay gawa ito sa sasa at hindi sa puno ng niyog. Ang puno ng sasa ay tumutubo sa mga pakat (swamp) kung saan maraming alimango, hipon at lipain (isang uri ng isdang lapu lapu). Ang sasa ang ginagawang pawid o bubong ng mga bahay kubo. Samantalang ang tawag sa bunga nito ay kibal. Ang hamog o pawis ng bungang kibal ang pinatutulo at iniipon para gawing lambanog.

Sa unang pagkakataon ng aming research, hindi ako makapaniwala sa aking nasaksihan sa pamamaraan at teknolohiya ng lambanog making. Napakatagal pala bago makapagprodyus ng isang container ng alak. Ang isang bunga ng kibal ay pinahihinog sa loob ng tatlong buwan. Pinatutulo ito sa loob naman ng isang buwan. Ang tawag nila dito'y pawis. Ang maiipong pawis (likido) ay lulutuin sa tinatawag nilang lutuang kahoy o disteleriya. Ang unang tulo ng kibal (unang pawis) ay tinatawag na puro, kung saan mas matapang at mataas ang alcohol content nito. Iniimbak ang alak at mas matagal ang pagkakaimbak ay mas masarap ang lasa nito. Manamis namis ang lambanog ng Infanta Quezon, pero lintik ang guhit sa lalamunan kung ang tapang ng alak ang pag-uusapan. Walang sinabi sa sarap ang ilang mga imported na alak na natikman ko. Kaya nga dumating ang panahon na ginawa ko itong panregalo tuwing may okasyon dahil sa masarap na lasa nito pero matindi namang sumipa. Masahol pa sa sipa ng kabayo. Hehe. Ilang shot lang nito ay tiyak na lasing agad ang mga manginginom ng gin bulag dito sa Maynila. Hehe. Ilang kaibigan kong sanay uminom ng hard drinks (alak) ang pinatumba nito.

Ang isa sa mga komentaryo at reaksiyon ko ay ang mabagal na progreso ng lambanog making sa baryong pinuntahan namin. Kung mabibigyan lang sana ito ng sapat na budget o tulong ng gobyerno, naniniwala ako na lalaban ang lambanog sa international market. Ngunit sa kabilang dako, naisip ko rin, kung ang lambanog ay magiging monopolya ng isang multi national corp., matitikman ko pa kaya ang ganito kasarap na alak? Siguradong magiging commercialize na ito (pati lasa) at ang lumang pamamaraan at teknolohiyang nagpapasarap sa alak na ito ay tiyak na maglalaho na.

Sa isang banda, may mabuting naidudulot ang mabagal na progreso ng buhay ng mga mag-aalak o gumagawa ng lambanog sa baryo. Naabutan pa ng henerasyon ko ang masarap nilang alak, at maaaring maabutan pa rin ito ng mga susunod pang henerasyon. Hanggang ngayon, sa mga dumadalaw sa bahay ko, pinapashot ko nito, dahil hindi ako nawawalan ng lambanog. Palaging may pauwi o pabaon sa aking alak ang mga pinsan ko sa tuwing nagbabakasyon ako ng Quezon.

BILANG SUBJECT NG TULA
Isinulat ko ang tulang "Mag-aalak" para hindi ko malimutan ang isang masayang karanasan ko sa baryo kung saan ako mismo ang nakasaksi kung gaano kabagal ang paggawa ng alak na lambanog at kung gaano kasarap ang lasa ng bawat patak maski kaaahon pa lamang sa lutuang kahoy o disteleriya. What more kung naiimbak pa ito ng ilang taon? Ako rin mismo ang nanghuli ng mga kumikiwal kiwal na alimango sa sasahan o pakat para ihawin at gawin itong pulutan.

Cheers!!!

SUBJECT NG TULA (MALIKHAING PAGSULAT)

ANG MAG-AALAK

Ang kibal na bunga’y hamog nitong buhay,
Na ang bawat patak ay nagsilbing suhay,
Sa mga paa kong pati kuko’y patay.
Bakas ang putikan lagos hanggang hukay.

Ang sikat ng araw lumilitaw sa parang,
Habang naghihintay, pawis ng sasahan,
Ang disteleriya’y handa ng kuminang,
Sa apoy ng lupang kanyang sinilangan.

Alimangong paslit ang nasusulyapan,
Pakiwal-kiwal lang sa may patubigan,
Siya’y napangiti saka kinindatan,
Ang nakikilangoy, isa ng pulutan.

***

Ang paghahanap ng subject ng tula o anumang akda ay hindi nangangailangan ng matagal na proseso. Maaari itong magmula sa pinakasimpleng bagay o mga pangkaraniwang pangyayari sa araw araw na buhay. Ngunit kung bibigyan ng kahulugan at importansiya ang isang simpleng bagay ay makikita ang value o market value nito. Si Rolando Tinio (isang dakilang poet at mandudula) ay tinaguriang "bagay poet" dahil isa siya sa nagpauso sa paggamit ng mga subject ng tula na hinahango sa mga simpleng bagay lamang tulad ng kanyang tulang "Sa Poetry" kung saan gumamit siya ng mga simpleng bagay bilang mga imahe sa kanyang tula. Pero hindi ibig sabihin ng simple ay walang kawawaan o walang saysay. Madalas kong sabihin, minsan sa mga simpleng bagay tayo makakahugot ng mga sustansiya, malalalim na pakahulugan at ibig sabihin sa isang teksto. At pagkaminsan pa nga, sa mga kumplikadong bagay tayo walang mawawaan o maunawaan. Hindi kailangang maging malalim sa paghahanap ng subject ng tula. Ang lalim ng tula ay nasa kahulugang binuo ng mundong ininugan nito.